Wzajemny stosunek klauzul generalnych

Nie ulega wątpliwości, iż zakres stosowania normy zawartej w art. 3 z.n.k.U. jest szerszy od normy zawartej w art. 16 ust. 1 pkt 1. Wynika to z faktu, iż klauzula generalna zawarta w art. 3 ust. 1 odnosi się do wszelkich czynów nieuczciwej konkurencji, a klauzula z art. 16 ust. 1 pkt. 1 odnosi się jedynie do czynów nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy. Dodatkowo należy podnieść, iż legislator nowelą z dnia 16 marca 2000r^[1] wprowadził do omawianej ustawy trzeci przypadek odwołania się do identycznie nazwanego kryterium pozaprawnej oceny działań związanych z konkurowaniem na rynku przez przedsiębiorcę. W obecnym brzmieniu do kryterium „dobrych obyczajów” odwołuje się art. 16 ust. 3 z.n.k.U.^[2].

Jak łatwo zauważyć, konstrukcja obu klauzul została w zasadzie oparta o te same przesłanki odpowiedzialności. W obu klauzulach legislator powtórzył w zasadzie te same terminy tj. „sprzeczność z prawem” i „sprzeczność z dobrymi obyczajami”.

Jak podaje E. Nowińska, zgodnie z ogólnymi zasadami leżącymi u podstaw poprawnej legislacji sądzić można, iż jeżeli w jednym akcie normatywnym ustawodawca posługuje się identycznymi terminami, to można im przypisać tożsamość desygnatów. Autorka zauważa jednak, że stosując wykładnię celowościową omawianym terminom można nadać odrębne znaczenia. Zdaniem ww. przedstawicielki nauki prawa klauzula z art. 3 ust 1 jest silnie powiązana z działalnością gospodarczą, zaś klauzula zawarta w art. 16 ust. 1 pkt 1 jest bardziej powiązana ze społecznymi odczuciami moralnymi .

Ku celowościowej wykładni prawa omawianych przepisów skłania się także R. Skubisz. Autor uważa, iż termin „dobre obyczaje” w art. 3 ust 1 został użyty w szerokim znaczeniu, a w art. 16 ust. 1 pkt 1 w wąskim. Przez szerokie ujęcie omawianego terminu R. Skubisz rozumie sprzeczność z dobrymi obyczajami badanymi przez pryzmat kryteriów ekonomiczno – funkcjonalnych, przez wąskie natomiast sprzeczność z dobrymi obyczajami badanymi przez pryzmat kryteriów etyczno – moralnych. Na poparcie swojego poglądu, podnosi okoliczność, iż:

• po pierwsze brzmienie porównywanych przepisów nie jest identyczne, gdyż art. 16 ust. 1 pkt 1 zakazuje dodatkowo reklamy uchybiającej godności człowieka,
• po drugie art. 16 ust. 1 – 5 oraz art. 16 ust. 3 i 4 zakazuje innych form reklamy, które są ogólnie zakazane w art. 3 jako sprzeczne z dobrymi obyczajami.

Cytowany przedstawiciel nauki prawa twierdzi, iż faktu zawarcia w art. 16 ust. 1 pkt 1 odwołania się do „godności człowieka” można wyprowadzić wniosek, że ustawodawca wskazuje kierunek interpretacji pojęcia „dobrych obyczajów” w zakresie reklamy. Według wypowiedzi autora pojecie „dobrych obyczajów” w działalności reklamowej należy rozumieć przez pryzmat potrzeby ochrony dóbr osobistych^{[3] [4]}.

Jak wynika z analizy poglądów E. Nowińskiej i R. Skubisza klauzula generalna zawarta w art. 3 ust. 1 odnosi się do dobrych obyczajów rządzących zachowaniami przedsiębiorców w działalności gospodarczej, natomiast w art. 16 ust. 1 pkt 1 chodzi o „dobre obyczaje „w ogóle”, czyli w tym wypadku jest to kryterium odwołujące się do poglądów przeciętnego, uczciwego człowieka”⁴⁴.

Odmienny pogląd na temat klauzul generalnych w stosunku do przedstawionych powyżej wyraża J. Preussner – Zamorska. Autorka opierając się m.in. na dorobku naukowym A. Szpunara podkreśla, iż „dobre obyczaje” są normami prawa niepisanego, które ma zastosowanie wówczas, gdy brak jest dla danego przypadku unormowania ustawowego. Jednakże, w odróżnieniu od A. Szpunara, J. Preussner – Zamorska nie dystansuje się od przyjętych w danym społeczeństwie zasad moralno – etycznych i ustalonych zwyczajów, ponieważ według poglądów autorki prawo powinno być nośnikiem pewnych wartości, czyli posiadać uzasadnienie aksjologiczne⁴⁵. J. Preussner – Zamorska stwierdza, iż przepis art. 16 ust. 1 pkt. 1 będący tzw. „klauzulą szczegółową” jest ponad potrzebę rozbudowany. To nadmierne rozbudowanie stwarza poważne problemy interpretacyjne w szczególności, gdy art. 16 zestawi się z „ogólną klauzulą generalną” zawartą w art. 3 ust. 1 z.n.k.U. Zdaniem autorki sprzeczności z dobrymi obyczajami nie powinno się sprowadzać do sprzeczności z pewnymi wartościami moralnymi. Wyżej przedstawiony pogląd stoi w wyraźnej opozycji do opozycji R. Skubisza.

Preussner – Zamorska, w przeciwieństwie do E. Nowińskiej i R. Skubisza^{[5] [6] [7] [8]}, uważa, iż art. 16 ust. 1 pkt. 1 zawiera trzy, a nie dwie przesłanki uznania reklamy za czyn nieuczciwej konkurencji. Pierwsze dwie są powtórzeniem przesłanek zawartych w art. 3 ust. 1 ustawy, trzecia zaś jest nową odrębną przesłanką .

Zgadzając się z powyższym tokiem rozumowania, zgodnym z poglądami J. Preussner – Zamorskiej, należy przyjąć, iż z czynem nieuczciwej konkurencji mamy do czynienia w przypadku, gdy reklama:

• jest sprzeczna z przepisami prawa,
• jest sprzeczna z dobrymi obyczajami,
• jest uchybiająca godności człowieka.

Przesłanki te mogą wystąpić we wszystkich możliwych kombinacjach. Jak zauważa J. Preussner – Zamorska nie ulega wątpliwości, iż reklama stanowi czyn nieuczciwej konkurencji, gdy będzie można ją uznać za sprzeczną z którąkolwiek z powyżej wymienionych przesłanek.

Jak dalej zauważa J. Preussner – Zamorska konsekwencją przyjętej interpretacji klauzuli dobrych obyczajów zawartej w art. 16 ust. 1 pkt. 1 będzie wielość funkcji, jakie pełni art. 3 ust 1 w zakresie reklamy:

• gdy przyjąć pogląd Nowińskiej i R. Skubisza, który każe odmiennie interpretować klauzule „dobrych obyczajów” zawarte w art. 3 (szerokie ujęcie) i art. 16 ust. 1 pkt. 1 (wąskie ujęcie), to należy się przychylić do opinii wedle której dojdzie do rozbicia podstawy odpowiedzialności za czyn nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy. Wszelkie przypadki nieuczciwej reklamy, które nie dadzą się zakwalifikować jako niezgodne z zasadami moralno – etycznymi, należy kwalifikować bezpośrednio przez normę art. 3 ust. 1 z.n.k.U jako czyn nieuczciwej konkurencji. Wedle tego stanowiska art. 3 ust. 1 pełni w zakresie reklamy wszystkie swoje trzy funkcje, tj. korygującą, uzupełniającą i definiującą.
• według drugiego stanowiska, reprezentowanego przez Preussner – Zamorską, K. Worynę⁴⁸ oraz R. Stefanickiego⁴⁹, zakładającego tożsamość pojęć dobrych obyczajów zawartych w art. 3 ust. 1 i art. 16 ust. 1 pkt. 1 w odniesieniu do reklamy, art. 3 ust. 1 można przypisać tylko dwie funkcje tj. korygującą i definiującą. Według tego poglądu funkcja uzupełniająca została przejęta przez art. 16 ust. 1 pkt. 1.

Opowiedzenie się za jednym z powyżej przedstawionych stanowisk pociąga za sobą poważne konsekwencje. Przyjęcie pierwszego z omawianych poglądów skutkuje tym, iż norma zawarta w art. 3 ust. 1 ustawy będzie bezpośrednio stosowana we wszystkich tych przypadkach, kiedy zachowanie przedsiębiorcy będzie sprzeczne z dobrymi obyczajami w sposób inny niż wskazany w art. 16. ^{[9] [10]}

Przykładowo będzie tak, gdy zachowanie przedsiębiorcy naruszy postanowienia umów korporacyjnych w postaci wszelkiego rodzaju norm zawartych w kodeksach etyki zawodowej. Trudno byłoby bowiem znaleźć uzasadnienie, iż zobowiązanie wynikające z powyżej wspomnianej umowy jest sprzeczne z dobrymi obyczajami ocenianymi według kryteriów etyczno – moralnych.

Opowiadając się za drugą koncepcją, która w przypadku reklamy zawęża znaczenie klauzuli generalnej zawartej w art. 3 ust. 1 tylko do funkcji definiującej i korygującej, nie napotkamy się z problemem, który ma miejsce przy uwzględnieniu koncepcji pierwszej.

Przyjęta na gruncie omawianej koncepcji tożsamość znaczenia klauzuli dobrych obyczajów pozwala wszelkie czyny nieuczciwej konkurencji w zakresie reklamy kwalifikować jako naruszenie art. 16 ust.1 pkt.1 z.n.k.U. (oczywiście jeżeli czyn ten nie jest stypizowany w art. 16 ustawy).

Wydaje się, iż drugie z powyżej przedstawionych stanowisk jest bardziej właściwe. Jak już wspomniano w niniejszej pracy trójpodział przesłanek zawartych w art. 16 ust. 1 pkt 1 daje się logicznie uzasadnić^[11]. Ponadto powracając na grunt zasady racjonalnego prawodawcy i stosując wykładnię celowościową nie wydaje się, iż taka interpretacja naruszyłaby spójność ustawy.

Moim zdaniem należy wspomnieć, iż w sytuacji gdy zostanie przyjęty pogląd J. Preussner – Zamorskiej, bezpośrednie zastosowanie art. 3 ust 1 z.n.k.U. w przypadku wypowiedzi o charakterze reklamowym będzie się ograniczał do sankcjonowania tych wypowiedzi co do których nie będzie można z całą pewnością powiedzieć, iż są reklamą. Będzie tak w przypadku reklamy pośredniej^[12].

Warto podkreślić, iż pogląd ten jest zbieżny z orzecznictwem Sądu Najwyższego. SN w jednym z wyroków zauważył, iż w sytuacji „gdy mamy do czynienia z czynem nieuczciwej konkurencji, to naprzód należy zbadać, czy określony stan faktyczny odpowiada jednemu z deliktów szczegółowych ustawy i dopiero, gdy odpowiedź jest negatywna, można stosować art. 3 z.n.k.U.” .

Przy omawianiu stosunku klauzuli dobrych obyczajów zawartej w art. 3 ust 1 z.n.k.U. do klauzuli dobrych obyczajów zawartej w art. 16 ust. 1 pkt 1 zd. 2 należy pamiętać, iż technikę legislacyjna, która używa powtórnie tych samych określeń, należy traktować jako przejaw tautologii prawniczej.

—

Wyrok SN Izba Cywilna z dn. 2 lutego 2001r. IV CKN 255/00 (OSNC 2001/9/137; OSP 2001/11/162 z glosą M. Kępińskiego; PPH 2002/5/46 z glosą T. Szanciło)

zob. R.Stefanicki, Dobre… op. cit. s. 26; R. Skubisz [w:] J. Szwaja, Ustawa… op. cit. s. 488

^[1]   z ustawą z dnia 16 marca 2000 r. o zmianie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz o zmianie ustawy o radiofonii i telewizji (Dz.U. 2000r., Nr 29, poz. 356)

^[2]   został on omówiony w Rozdziale II § 5 niniejszej pracy

^[3]   E. Nowińska, Zwalczanie…op. cit. s.74

^[4]   R. Skubisz [w:] J. Szwaja, Ustawa… op. cit. s. 450

^[5]   Chudzik M., Grzywacz A., Ktaczyński M, Prawo reklamy… op. cit.

^[6]    J. Preussner – Zamorska, Problematyka klauzul generalnych na gruncie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Klauzula dobrych obyczajów w art. 16., KPP 1998/4 s. 655

^[7]   zob. R. Skubisz [w:] J. Szwaja, Ustawa… op. cit. s. 451

^[8]   J. Preussner – Zamorska, Problematyka… op. cit. s. 654 i n.

^[9]   K. Woryna, Reklama … op. cit. s. 825

^[10] R. Stefanicki, Dobre… op. cit. s. 27

^[11] patrz Rozdział II § 1

^[12] zob. Rozdział I § 1